Η ΑΓΟΡΑ ΚΑΙΣΑΡΟΣ ΚΑΙ ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ

Θέση: Ανατολικά της Αρχαίας Αγοράς (περ. 100μ. ανατολικά της Στοάς του Αττάλου), εντός του σημερινού οικοδομικού τετραγώνου μεταξύ των οδών Ποικίλης, Επαμεινώνδα, Μάρκου Αυρηλίου και Πολυγνώτου. J.M. Camp, The Athenian Agora. Excavations in the Heart of Classical Athens (Λονδίνο και Νέα Υόρκη 1986) 16-17, εικ. 5 (αρ. 12).

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Μία από τις σημαντικότερες αλλαγές που επήλθαν στον χώρο της Αγοράς των Αθηνών κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους ήταν η μετάθεση του εμπορικού της τμήματος ανατολικότερα, έξω από τον κυρίως χώρο της Αγοράς των Κλασικών χρόνων. Η Αγορά του Καίσαρος και του Αυγούστου (συνηθέστερα: «Ρωμαϊκή Αγορά») κατέλαβε ένα χώρο που θα πρέπει να είχε εμπορική χρήση και παλαιότερα, τουλάχιστον από την Ελληνιστική περίοδο, αν όχι ήδη από τα Κλασικά χρόνια (Travlos 1971, 28˙ Hoff 1988, 87-124˙ Hoff 1989). Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Παυσανίας δεν αναφέρεται καθόλου στην Αγορά του Καίσαρος και του Αυγούστου, αν και πρέπει να τη διέσχισε καθ’ οδόν προς το Ολυμπιείον (Παυσ. 1.15-17˙ Hoff 1988, 87-100). Είναι φυσικό, καθώς ο περιηγητής αναφερόταν μόνον σε «αρχαία» κτίρια, με ιστορικές και μυθολογικές διασυνδέσεις, να μην ασχολείται με αμιγώς εμπορικά συγκροτήματα. Κατά την εποχή της επίσκεψής του στην Αθήνα, ο χώρος της Κλασικής Αγοράς αναφερόταν ως «Κεραμεικός», όρο που χρησιμοποιεί και ο περιηγητής, σε αντιδιαστολή, ενδεχομένως με τον όρο «Αγορά», ανατολικότερα του «Κεραμεικού», όπου βρισκόταν η Αγορά του Καίσαρος και του Αυγούστου, και όπου ενδεχομένως βρισκόταν επίσης, ακόμη ανατολικότερα, το Γυμνάσιον του Πτολεμαίου και το Ιερόν του Θησέως (Vanderpool 1974). Τόσον το Ωρολόγιον του Κυρρήστου και το λεγόμενο «Αγορανομείον» έχουν σχετιστεί με το Γυμνάσιον, αλλά και με άλλες χρήσεις (πβ. Hoff 1994).

H νέα Αγορά επικοινωνούσε με την παλιά με την «πλατεία οδό» η οποία ξεκινούσε από το σημείο μεταξύ της Στοάς του Αττάλου και της Βιβλιοθήκης του Πανταίνου (στην ανατολική είσοδο της Αρχαίας Αγοράς, πβ. Τραυλός 1993, 97 εικ. 53) και κατέληγε στο Πρόπυλο της Αρχηγέτιδος Αθηνάς, που αποτελούσε και την δυτική είσοδο της Ρωμαϊκής Αγοράς.

2. ΘΕΣΗ, ΜΟΡΦΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ

Αν και συνήθως αποκαλείται «Ρωμαϊκή» (σε αντιδιαστολή με την «Αρχαία» Αγορά που έχει ανασκαφεί στα δυτικά της) η Αγορά του Καίσαρος και του Αυγούστου ήταν κατ’ εξοχήν εμπορικό κέντρο, κάτι που δεν φαίνεται να διέθετε η κυρίως αγορά, αφιερωμένη σχεδόν αποκλειστικά σε πολιτική / διοικητική και θρησκευτική χρήση. Θα μπορούσε επομένως να υποστηριχτεί ότι το ανατολικό όριο της αθηναϊκής αγοράς δεν οριζόταν από τη Στοά του Αττάλου, αλλά βρισκόταν αρκετά ανατολικότερα. Είναι άλλωστε σαφές ότι κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο ο χώρος της αγοράς έφτανε έως την περιοχή του Ωρολογίου του Κυρρήστου και της Αδριάνειας Βιβλιοθήκης (Travlos 1971, 28). Αυτή ήταν άλλωστε η περιοχή της παλιάς αγοράς που είχε ιδρύσει ο Θησέας (Travlos 1971, 1-2∙ Τραυλός 1993, 24), και η οποία θα πρέπει να αποτελούσε ενιαίο χώρο με την κυρίως αγορά έως τον 2ο αι. π.Χ., οπότε και οικοδομήθηκε η Στοά του Αττάλου.

Συστηματική ανασκαφή της Ρωμαϊκής αγοράς άρχισε το 1890 από την Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία. Μέχρι τότε, το μόνο ορατό της τμήμα ήταν το μνημειακό Πρόπυλο της Αθηνάς Αρχηγέτιδος, το οποίο ήταν «ενσωματωμένο» σε μια από τις πιο πυκνοκατοικημένες περιοχές της νεότερης Αθήνας, η οποία, ως «Παζάρι», κληρονόμησε την εμπορική χρήση της αρχαιότητας (το πρόπυλο, τώρα γνωστό ως «Παζαρόπορτα», αποτέλεσε χαρακτηριστικό μνημείο της οθωμανικής Αθήνας για ντόπιους και επισκέπτες: Τραυλός 1993, 187 εικ. 123).

Η διάταξη της αγοράς είναι σχετικά απλή, ώστε να αντανακλά τον χρηστικό χαρακτήρα της. Το κτίριο αντιγράφει την κάτοψη του ρωμαϊκού forum (βλ. Σπετσιέρη-Χωρέμη 2000, 170-172): 

πρόκειται για ορθογώνιο οικοδόμημα (111 × 98μ.) με υψηλό περίβολο κατασκευασμένο από πωροπλίνθους και υπαίθρια αυλή με στοές στις τέσσερεις πλευρές της. Το περιστύλιο παρέχει πρόσβαση στα καταστήματα (αλλά και αποθήκες και γραφεία όπου στεγάζονταν διοικητικές υπηρεσίες της Αγοράς) που βρίσκονται διατεταγμένα πίσω του. Στο μέσον της νότιας πλευράς βρίσκεται μία μικρή κρήνη, καθώς και κλίμακα ανόδου η οποία ενώνει την αγορά με τον υπερκείμενο δρόμο (λόγω της κατωφέρειας του εδάφους υπάρχει σημαντική διαφορά ύψους στο σημείο εκείνο, πβ. τις σημερινές Οδούς Πολυγνώτου και Μουσαίου).

Η Αγορά έχει δύο πρόπυλα, ένα στη δυτική και ένα στην ανατολική πλευρά. Το δυτικό πρόπυλο είναι δωρικού ρυθμού, κατασκευασμένο από πεντελικό μάρμαρο. Ο τύπος του είναι πρόστυλος τετράστυλος, με πλαϊνά διάχωρα 2.645μ. και ένα ευρύτερο κεντρικό 4.635μ. δια του οποίου διερχόταν οδός πλάτους 3.26μ. Το συνολικό πλάτος του προπύλου είναι 11.54μ., και το μήκος του 12.85μ. στη νότια, και 13.30μ. στη βόρεια πλευρά του. Οι κίονες φέρουν 20 αύλακες και δεν χαρακτηρίζονται από ένταση, με κάτω διάμετρο κυμαινόμενη μεταξύ 1.255 και 1.235μ.

Σύμφωνα με την επιγραφή που σώζεται στο επιστύλιό του, το πρόπυλο αφιερώθηκε στην προστάτιδα θεά της πόλεως των Αθηνών από τον Δήμο επί άρχοντος Νικίου (11-10 π.Χ.). Σύμφωνα με την ίδια επιγραφή, το κτίριο της Αγοράς κτίστηκε με τις δωρεές του Γάιου Ιούλιου Καίσαρα και του Αυγούστου, επομένως η κατασκευή του πρέπει να ξεκίνησε γύρω στο 47 π.Χ., επί Ιουλίου Καίσαρος, να διακόπηκε κατά το διάστημα των εμφυλίων πολέμων που μεσολάβησε λόγω ελλείψεως πόρων, και να ολοκληρώθηκε μόλις κατά το διάστημα 19-11 π.Χ., επί της παραμονής του Αυγούστου στην Αθήνα. Φιλολογικές μαρτυρίες αναφέρονται στις προσπάθειες επιφανών Αθηναίων να αποσπάσουν τις αντίστοιχες δωρεές από τους δύο Ρωμαίους στρατηγούς, φαίνεται όμως ότι μεγάλο μέρος της δωρεάς του Καίσαρος (50 τάλαντα, ώστε να «απαντήσει» σε αντίστοιχη δωρεά του αντιπάλου του Πομπηίου για την ανέγερση αγοράς στον Πειραιά) έπρεπε να επιστραφεί στον δωρητή μετά την έκβαση του εμφυλίου πολέμου, κατά τον οποίο οι Αθηναίοι είχαν διαλέξει λάθος στρατόπεδο (Hoff 1988, 93-106).

Στην κορυφή του αετώματος του δυτικού προπύλου, το οποίο δεν έφερε γλυπτό διάκοσμο, ήταν τοποθετημένο ως ακρωτήριο το έφιππο άγαλμα του Λουκίου Καίσαρος, εγγονού του Αυγούστου. Καθώς ο νεαρός Καίσαρ πέθανε το έτος 2 μ.Χ., το πιθανότερο είναι ότι ο ανδριάντας χρονολογείται πριν από αυτό το χρονικό όριο. Το ενεπίγραφο βάθρο του έχει απεικονιστεί σε σχέδια περιηγητών όπως οι J. Stuart και Ν. Revett (βλ. Σπετσιέρη-Χωρέμη 2000, 173, εικ. 5).

Το ανατολικό πρόπυλο είναι ιωνικού ρυθμού. Έχει αράβδωτους κίονες από γκρίζο μάρμαρο Υμηττού, με βάσεις και κιονόκρανα από πεντελικό μάρμαρο. Ο τύπος του προπύλου είναι πρόστυλος εξάστυλος στην ανατολική («εξωτερική») του όψη και δίστυλος εν παραστάσει στην «εσωτερική» δυτική του όψη. Το μήκος του είναι 11.32μ. και το πλάτος του (στην ανατολική όψη) 11.295μ. Όπως και το δυτικό πρόπυλο, διαθέτει τρία διάχωρα ώστε να διευκολύνεται η κίνηση εντός και εκτός του συγκροτήματος. Παλαιότερα, μέχρι τον εντοπισμό της προς βορράν συνέχειας της ανατολικής πλευράς του περιστυλίου (στη σημερινή Οδό Δεξίππου), πιστευόταν ότι το δυτικό πρόπυλο της Αγοράς βρισκόταν κατά μήκος του άξονα του κτιρίου, όριζε δηλαδή το μέσον της δυτικής πλευράς (βλ. Τραυλός 1993, 100 σημ. 6). Στην πραγματικότητα το δυτικό πρόπυλο βρίσκεται λίγο νοτιότερα από τον άξονα του κτιρίου – στην απόληξη της «πλατείας οδού» - και το ανατολικό ακόμη νοτιότερα, στη νοητή συνέχεια της «πλατείας οδού», με απόκλιση προς τα ΝΑ (ενδεχομένως σε ευθυγράμμιση με το λεγόμενο «Αγορανομείον», βλ. Hoff 1988, 146).

Ανατολικά του Ιωνικού προπύλου, μια πλατειά κλίμακα (αποτελούμενη από δύο τμήματα με φαρδύ διάζωμα μεταξύ τους) οδηγούσε σε ένα υψηλότερο επίπεδο (4.70μ. ψηλότερα), ακολουθώντας την ανωφέρεια του εδάφους, όπου βρισκόταν το λεγόμενο «Αγορανομείον», κτίριο του μέσου του 1ου αι. μ.Χ. Σώζεται τμήμα της πρόσοψης με τρεις τοξωτές θύρες από γκρίζο μάρμαρο Υμηττού, και τμήματα του βόρειου και νότιου τοίχου από πωροπλίνθους. Η ταύτιση του κτιρίου ως «Αγορανομείον» ή «Σεβαστείον» δεν είναι ασφαλής (βλ. Hoff 1994˙ Σπετσιέρη-Χωρέμη 2000, 193).

Κατά την Αδριάνεια περίοδο (117-138 μ.Χ.), όταν η Αθήνα έτυχε και πάλι της εύνοιας των μελών της αυτοκρατορικής δυναστείας, φαίνεται ότι έγιναν ορισμένες επισκευές στο κτίριο και τροποποιήσεις του αρχικού σχεδίου, καθώς και η πλακόστρωση της αυλής με μαρμάρινες πλάκες. Επί Αδριανού τοποθετήθηκε επίσης, στην αριστερή πλευρά της κεντρικής διόδου του δυτικού προπύλου, και η στήλη με το ψήφισμα του Αδριανού όπου καθοριζόταν οι φορολογικές υποχρεώσεις των παραγωγών και εμπόρων λαδιού.

Δεν είναι γνωστό πότε καταστράφηκε η Αγορά του Καίσαρος και του Αυγούστου. Μετά την επιδρομή των Ερούλων το 267 μ.Χ., όταν περιορίστηκε η πόλη ανατολικά του υστερορωμαϊκού τείχους που περνούσε από τη θέση της Στοάς του Αττάλου, το εμπορικό και διοικητικό κέντρο της Αθήνας μεταφέρθηκε στο χώρο της Ρωμαϊκής Αγοράς και της Βιβλιοθήκης του Αδριανού. Κατά τη Βυζαντινή και μετα-Βυζαντινή περίοδο η περιοχή φιλοξενούσε οικίες, εργαστήρια, αλλά και εκκλησίες, όπως των Ταξιαρχών (σημ. Παναγία Γρηγορούσα), Προφήτη Ηλία και Σωτείρας της Παζαρόπορτας (που σήμερα έχουν κατεδαφιστεί). Το 1456, στο βόρειο τμήμα της Αγοράς χτίστηκε το Φετιχιέ Τζαμί («του Πορθητού»), επάνω σε λείψανα τρίκλιτης παλαιοχριστιανικής βασιλικής (βλ. Τραυλός 1993, 173-192).

3. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Μ. Hoff, The Roman Agora, (diss. Boston University 1988).
Μ. Hoff, “The Early History of the Roman Agora at Athens”, στο The Greek Renaissance in the Roman Empire, επιμ. S. Walker και A. Cameron (London 1989), 1-8.
Μ. Hoff, “The So-Called Agoranomion and the Imperial Cult in Julio-Claudian Athens”, Archäologischer Anzeiger 109 (1994), 93-117.
Α. Σπετσιέρη-Χωρέμη, “Πολεοδομική εξέλιξη και μνημειώδη κτήρια στην Αθήνα κατά την εποχή του Αυγούστου και του Αδριανού” στο Αθήναι. Από την Κλασική Εποχή έως Σήμερα (5ος αι. π.Χ.-2000 μ.Χ.) (Αθήνα 2000), 167-193.
J. Travlos, The Pictorial Dictionary of Athens (New York 1971), 28-29.
Ι. Τραυλός, Πολεοδομική Εξέλιξις των Αθηνών (2η έκδοση, Αθήνα 1993), 100-103.
E. Vanderpool, “The Agora of Pausanias 1.17.1-2”, Hesperia 43 (1974), 308-310.
S. Walker, “Athens under Augustus”, in The Romanization of Athens, ed. M.C. Hoff and S.I. Rotroff (Oxford 1997), 67-80. 



Πύλη Αθηνάς Αρχηγέτιδος



Ανατολικό πρόπυλο Αγοράς



Ρωμαϊκή Αγορά