Θέση: Ανατολικά της Οδού των Παναθηναίων, νότια της Νοτιοανατολικής Στοάς. J.M. Camp, The Athenian Agora. Excavations in the Heart of Classical Athens (Λονδίνο και Νέα Υόρκη 1986) 16-17, εικ. 5 (αρ. 7).
1. Εισαγωγή
Το εν άστει Ελευσίνιον ήταν ένα ιδιαίτερα σημαντικό ιερό για τη θρησκευτική ζωή των Αθηναίων. Ήταν παράρτημα του ιερού της Δήμητρας και της Κόρης στην Ελευσίνα και έπαιζε σημαντικό ρόλο στα προκαταρκτικά στάδια της τέλεσης των Ελευσινίων Μυστηρίων. Τα μυστήρια τελούνταν κάθε χρόνο τον μήνα Βοηδρομιώνα (ο σημερινός Σεπτέμβριος). Οι τελετές τελούνταν σε ανάμνηση της περιπλάνησης της θεάς Δήμητρας σε αναζήτηση της Περσεφόνης («Κόρης») η οποία είχε απαχθεί στον Κάτω Κόσμο. Οι μύστες εξασφάλιζαν την εύνοια των χθόνιων θεοτήτων στη μετά θάνατον ζωή. Ενώ αρχικά τα μυστήρια απευθύνονταν μόνον σε Έλληνες (άνδρες και γυναίκες), αργότερα δέχονταν και ξένους που μιλούσαν ελληνικά.
Το εν άστει Ελευσίνιον συμμετείχε επίσης και σε άλλες αθηναϊκές εορτές, όπως τα Θεσμοφόρια («γυναικεία» γιορτή, επίσης προς τιμής της Δήμητρας και της Κόρης).
2. Περιγραφή
Το Ελευσίνιο καταλαμβάνει, στο ορατό σήμερα τμήμα του, περιοχή περ. 40 × 50μ. κατά μήκος της πλαγιάς που ενώνει την Αγορά με τον λόφο της Ακρόπολης, άλλωστε αποκαλείται σε κάποιες αρχαίες πηγές και «Ελευσίνιον το υπό τη ακροπόλει» (πβ. Κλήμης Αλεξ. Προτρεπτικός 3.45). Η μορφολογία του εδάφους χωρίζει τον χώρο του ιερού σε τρία άνδηρα, εκτεινόμενα κλιμακωτά κατά μήκος της Παναθηναϊκής οδού (με το βορειότερο να είναι και το χαμηλότερο, και το νοτιότερο το υψηλότερο). Μόνον η ανατολική πλευρά του ιερού δεν έχει ερευνηθεί (συνεπώς η προς ανατολάς έκτασή του δεν μας είναι γνωστή), διότι καλύπτεται από σύγχρονα κτίσματα. Φαίνεται ότι η πρώτη εγκατάσταση ενός ελευσινιακού ιερού στην περιοχή έγινε με την τελική ένωση Αθήνας και Ελευσίνας στα τέλη του 7ου αι. π.Χ., ή λίγο αργότερα στην εποχή του Σόλωνα (αρχές 6ου αι. π.Χ.), ολοκληρώνοντας έτσι τον συνοικισμόν της Αττικής, αναγόμενο μυθολογικά στην εποχή του Θησέα. Το κομμάτι αυτό της Βορείου Κλιτύος της Ακρόπολης, με το άφθονο πόσιμο νερό και την φυσική κάλυψη που παρείχε, ήταν από τα σημεία παλαιότερης κατοίκησης στην Αθήνα. Η πηγή της Κλεψύδρας λειτουργούσε εκεί ήδη από την προϊστορική περίοδο, μαζί με μεγάλο αριθμό πηγαδιών που είχαν σκαφτεί στον βράχο από τους κατοίκους (ήδη από τη νεολιθική περίοδο, κατά την οποία η κατοίκηση γινόταν κυρίως στις σπηλιές της βόρειας πλαγιάς του βράχου της Ακρόπολης). Μεγάλος αριθμός ιδιωτικών κατοικιών, που υπήρχαν εκεί από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι και το τέλος του 6ου αι. π.Χ. έδωσε σταδιακά τη θέση του στο ολοένα επεκτεινόμενο ιερό και τα διάφορα κτίρια που το αποτελούσαν.
3. Βιβλιογραφία
K. Clinton, The Sacred Officials of the Eleusinian Mysteries (Philadelphia 1974).
K. Clinton, Myth and Cult: The Iconography of the Eleusinian Mysteries (Stockholm 1992).
S.G. Cole, "Demeter in the Ancient Greek City and Its Countryside," in Placing the Gods: Sanctuaries and Sacred Spaces in Ancient Greece, S.E. Alcock and R. Osborne, eds. (Oxford 1994), 199-216.
Ν. Eschbach, Statuen auf panathenäischen Preisamphoren des 4. Jhs. v. Chr. (Mainz am Rhein 1986).
M. Miles, The City Eleusinion. Agora 31 (Princeton 1998).
H.A. Thompson, R.E. Wycherley, The Agora of Athens. Agora 14 (Princeton 1972).
J. Travlos, The Pictorial Dictionary of Athens (New York 1971) 198-99.
R.E. Wycherley, Literary and Epigraphical Testimonia. Agora 3 (Princeton 1957).
